İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı

 

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı (…-10. Yüzyıl)

Bu dönem; Türklerin İslam Uygarlığının etkisiyle eserler ortaya koymaya başlaıkları, başlangıç zamanı belli olmayan ama 11.yüzyıla kadar devam eden döneme denilmektedir. Bu dönemin kolları ikiye ayrılmaktadır:

1.       Sözlü Edebiyat Dönemi (…-8. Yüzyıl)

Türklerin daha yazıyı kullanmadıkları dönemdeki edebiyata sözlü edebiyat dönemi denilmektedir. Başlangıç dönemi belli değildir ve 8. Yüzyıla kadar devam eder. Bu dönem edebiyatı sözlü olarak sürmüş ve kulaktan kulağa yayılmış ve varlığını daim ettirmiştir. Sözlü edebiyat döneminde Budizm, Şamanizm, maniheizm gibi dinlerden etki oldukça söz konusudur.

 

Sözlü Edebiyat Döneminin Genel Özellikleri Nelerdir?

1.       Şiirler kopuz adı verilen bir sazla müzik eşliğinde söylenmiştir.

2.       Dönemin bu icrasını yapan kişilere baksı, ozan, kam, şaman gibi özel isimler verilmiştir.

3.       Bu dönemde genellikle hece ölçüsü ile şiirler söylenmiştir.

4.       Bu dönemde şiirlerin nazım birimi 4’lüktür.

5.       Bu dönemdeki şiirlerin sade ve arı bir dili mevcuttur.

6.       Genellikle şiirler yarım kafiye (yarım uyakla) yazılmıştır.

7.       Aşk, ölüm, ayrılık, doğa gibi konulara daha sık yer verilmiştir.

8.       Sözlü edebiyat dönemine yönelik en eski eser ve en önemli kaynak Kaşgarlı Mahmut ‘un divanı lügatit türk adlı eseridir.

 

Sözlü Edebiyat Dönemi Ürünleri

1.       SAV

Sözlü edebiyat dönemindeki özlü sözlere sav adı verilmektedir. Bugünün atasözleri olarak bilinen savlardan hala günümüze ulaşanlar mevcuttur.

2.       KOŞUK

Sözlü edebiyat döneminde Sığır adı verilen av törenlerinde söylenen daha çok aşk, doğa, yiğitlik, savaş konularını ele alan şiirlere koşuk adı verilmektedir. Halk edebiyatında koşma adıyla varlığını sürdürmüştür.

3.       DESTAN

Sözlü edebiyat döneminde türk milletinin başından geçen ve etkileri seneler boyunca süren önemli olayların kulaktan kulağa aktarıldığı anlatılara destan adı verilmektedir.

4.       SAGU

Yuğ adı verilen ölüm törenlerinde ölen kişilerin yiğitliklerini, onların ölümü arkasından duyulan derin acı ve kederleri dile getiren şiirlere sagu adı verilmektedir. Sagunun halk edebiyatında karşılığı ağıt olarak bilinmektedir.

 

Yazılı Edebiyat Dönemi (8. Yüzyıl- 10. Yüzyıl )

Türklerin elde edilen ilk yazılı eserlerin ortaya çıkışından İslam’ı kabul edişine kadar geçen döneme yazılı edebiyat dönemi denilmektedir. Bu dönem 8. Yüzyılda başlamış olup 10. Yüzyılda sona ermiştir. Bu dönemde orhun (göktürk) alfabeleri ve uygur alfabeleri kullanılmıştır.

 

Göktürk (Orhun) Kitabeleri (Yazıtları) 8. Yüzyıl

Hala bu gün bile varlığını Moğalistan sınırları içerisinde devam ettiren, Yolluğ tigin ve vezir tonyukuk tarafınca yazılan yazıtlara Göktürk (Orhun) Kitabeleri (Yazıtları) denilmektedir. Göktürk kitabeleri, Türk isminin kullanılması bakımından oldukça önemli eserlerdir. Kullanılan dilin edebi dil olması dolayısı ile bu kitabeler birer edebiyat ürünü olarak kabul edilmiştir. Ayrıca göktürk kitabeleri, tarihi belge niteliği de taşımaktadır.

Kitabeler üç tanedir, bunlar:

1.       720 - Bilge (Vezir) Tonyukuk Yazıtı (kitabesi)

2.       732- Kül Tigin Yazıtı (kitabesi)

3.       Bilge Kağan Yazıtı (kitabesi)

 

Uygur Dönemi Eserleri

Uygurlar bu dönemde yerleşik hayata geçmişler ve ilk eserlerini dini içerikli vermişlerdir. Özellikle mani ve Budizm esaslarını anlatan eserler veren uygular, yine maniheizm ve Budizm duaları içeren eserler vermişlerdir. Bu tür eserler Turfan bölgesinde yapılan kazılarda ortaya çıkmıştır. Bu eserleri göktürk eserlerinden ayıran en büyük fark ise göktürk eserleri kitabelere yazılırken, uyguların yazıları kitaplara yazılmıştır.