Sözcükte Anlam

Konu Anlatımı : Sözcükte Anlam

Sözcükte Anlam’ın Özellikleri

Temel Anlam (Gerçek Anlam)

Bir kelimenin insan zihninde canlanan ilk anlamına gerçek anlam denilmektedir. Kelimelerin Türkçe sözlükte yer alan ilk anlamları gerçek anlamlarıdır.

Örnek: Ayşe yemeğin kokusuyla mest olmuştu.

(Koku: nesnenin etrafa yaydığı zerrelerin burunda yarattığı etki)

Örnek: Işık ışıktır görene, ışıktan kör olan kimseye ne!

(Kör: Görme duyusunu yitirmiş kişi, âma)

Örnek: Bu kutu bildiğin boş!

(Boş: İçerisinde, yanında, üzerinde bir şey olmayan)

Yan Anlam

Bir sözcüğün gerçek anlamdan çok uzaklaşmadan kazanmış olduğu yeni anlama yan anlam denilmektedir.

Örnek: Bu sürdüğün kokunun adı nedir?

(Koku: Parfüm, esans)

Örnek: Kör testere ile adam kesmeye çalışıyor.

(Kör: keskin olmayan, kesmeyen)

Örnek: Bugün boşum, sana gelebilirim.

(Boş: Vakti olan, işi olmayan)

Mecaz Anlam

Kelimenin gerçek anlamından tam anlamıyla uzaklaşarak, kazandığı yeni anlamlara denilir.

Örnek: Zulmün kokusu dünyaya yayılmış.

(Koku: işaret, belirtisi)

Örnek: Bu olaya tepki vermeyecek kadar kördü!

(Kör: Duyarlılık göstermeyen)

Örnek: Boş lakırtılara karnım tok benim.

( Boş: İşe yaramayan, yararlı olmayan, faydasız)

Terim Anlam

Bir kelimenin spor,  bilim, sanat gibi meslek dallarından herhangi biri ile alakalı olması durumunda kazandığı anlamdır.

Örnek: Doğal sayılar matematikte bir konudur. (Doğal Sayı) Matematik ile ilgili

Örnek: O sahneye çıkınca herkes alkışladı. (Sahne) Sanat ile ilgili

Örnek: Nota bilmeden çalmaya çalışıyor. (Nota) Müzik ile ilgili

Örnek: Bu gördüğünüz Ege Bölgesinin haritasıdır. (Harita) Coğrafya ile ilgili

Örnek: Herkes paletlerini, tuvallerini getirdi mi? (Palet, Tuval) Resim ile ilgili

Örnek: Topu öyle bir attı ki gol oldu. (Gol) Spor ile ilgili

               

   Sözcüklerarası Anlam İlişkileri

1)      Anlamdaş (Eş Anlamlı ) Kelimeler

Yazılışı okunuşu birbirinden farklı olmasına rağmen aynı anlama gelen sözlüklere eş anlamlı kelimeler diğer adıyla anlamdaş kelimeler denilmektedir. Bu sözcükler birbiri yerine rahatlıkla kullanılabilir. Bu tür eş anlamlı kelimeler yabancı dilden dilimize girmiş olan kelimelerin varlığından kaynaklanmaktadır.

Örnek: Kara gözlerini bana doğru çevirmişti.

Siyah gözlerini bana doğru çevirmişti.

        Örnek: Bana en güzel cevabı vereni ödüllendireceğim.

       Bana en güzel yanıtı vereni ödüllendireceğim.

Not: istisna durumlarda anlamdaş/ eş anlamlı sözcükler birbiri yerine konulamaz.

“Bu çocuğun bahtı karadır” yerine “Bu çocuğun bahtı siyahtır.” denilmez.

2)      Yakın Anlamlı Kelimeler

Okunuşları ve yazılışları birbirinden farklı olup aralarında anlam ayrıntısı olan kelimelerdir.  Bu kelimeler genellikle Türkçe’dir.

Örnek:  Çimlere basmamanız rica olunur.

               Çimleri çiğnememeniz rica olunur.

Örnek:  Bana dargın olduğunun farkındayım.

               Bana küskün olduğunun farkındayım.

3)      Karşıt (Zıt Anlamlı) Kelimeler

Anlam olarak birbirinin karşıtı zıttı olan kelimelere denilmektedir.

Örnek: Onların evi bizim eve yakın.

               Onların evi bizim eve uzak.

Örnek:  Ayşe çok güzel bir kızdır.

               Ayşe çok çirkin bir kızdır.

Not: Sözcüklerin karşıt anlamlı olması için gerçek veya mecaz anlamlı olmaları gerekir.

4)      Sesteş (Eş Sesli) Kelimeler

Okunuşu, yazılışı aynı olan ama farklı anlamlara gelen sözcüklere sesteş yada eş sesli kelime denilmektedir.

Örnek: Bana ellerini ver.

Örnek: Elin ağzı torba değil ki büzesin.

Not: Düzeltme (^) işareti olan kelimelerde sesteşlik aranmaz.

Örnek: Kar yağdı.

Örnek: Kâr etti.

Not: Bir sözcüğün yan anlamı ve temel anlamı ile arasında sesteşlik aranmaz. Hala anlam bağları vardır.

Örnek: Kuş ağacın dalına kondu.

Örnek: Hangi dalda eğitim almış?

Not: Bir sözcüğün mecaz ve temel anlamı arasında sesteşlik aranmaz.

Örnek:  Kuru otlar birgün yeşerir.

Örnek: Yazarın oldukça kuru bir anlatımı vardı.

5)      Genel ve Özel Anlamlı Kelimeler

Tekil olmalarına rağmen (söyleyişte) anlamca geniş kapsamlı olan sözcükler genel dar kapsamlı olanları ise özel anlamlıdır.

Canlı (Genel)- Hayvan- Kedi- Minnoş (Özel) Genelden Özele

Minnoş (Özel)- Kedi- Hayvan- Canlı (Genel) Özelden Genele

6)      Somut- Soyut Anlamlı Kelimeler

Somut Anlamlı: Beş duyu organından en az biri ile algılayabildiğimiz kavramlar…

Örnek: Burada tarhana çorbası kokusu var.

Örnek:  Bu limon sandığınızdan daha ekşi.

Soyut Anlamlı: Beş duyu organımızla algıyalamadığımız kavramlar…

Örnek:  Sana karşı öfke duyuyorum.

Örnek: İyilik etmek insanı iyi hissettirir.

7)      Nicel- Nitel Anlamlı Kelimeler

Nicel: Ölçülüp sayılabilen çoğalıp azalabilen kavramlar…

Örnek: Geniş odalı bir ev satın almışlardı.

Örnek: O eşyalar fazlasıyla ağır.

Nitel: Ölçülüp sayılamayan, varlıkları niteleyen kavramlar.

Örnek:  Ekşi bir çorbayı içmem için bana uzattı.

Örnek: Yırtık kıyafetleriyle oldukça masum görünüyordu.

 8. Mecaz-ı Mürsel (Düz Değişmece/Ad Aktarması)

Benzetme amacı güdülmeden bir sözcüğün yerine başka bir sözcüğün kullanılması durumudur.

Örnek:  Ayşe aniden üşüdüğünü söyleyip sobayı yaktı.

(Burada “soba” kelimesi ad aktarmasıdır. Yakılan sobanın kendisi değil, içindekilerdir (kömür veya odun)

Örnek: Beni şirketin önünde rezil rüsva ettin.

(Burada “şirket” sözü ad aktarmasıdır. Şirketin önünde rezil olmaktan kastedilen şirketin kendisi değil içindeki çalışanlardır.)

Ad Aktarması çeşitleri:

İç- Dış İlişkisi : Bir bütünü söyleyerek parçayı, bir parçayı söyleyerek bütünü kastetmek.

Örnek: Annem çayı ocağa koyduğunu söyledi. (çay demliğini, çaydanlığı ocağa koymak)

Örnek: Önümüzdeki hafta evi Esenler’e taşıyacağız. (evin kendisini değil içindekileri eşyaları)

Bütün-Parça İlişkisi: Bir parça söylenerek bütünü, bir bütünü söyleyerek parçayı kastetmek.

Örnek: Şu görmüş olduğunuz apartmanda oturuyor. (apartmanın dairesinde)

Örnek: Başımızı sokacağımız bir çatı olsak yeter. (çatıdan kasıt bir ev, yuvadır)

Soyut-Somut İlişkisi:  Soyut bir kavramla somut bir kavramı kastetmek.

Örnek:  Ali amca kendi evlatları yetmezmiş gibi iki canın daha sorumluluğunu almıştı. (candan kasıt insandır)

Sanatçı-Eser İlişkisi: Sanatçının ismi söylenerek eseri, romanı, kitabını kastetmek.

Örnek: Namık Kemal’i okumak çok zevkli. (Namık Kemal’in kitapları)

Yer-İnsan İlişkisi: Yer adı söyleyerek insan kastetmek.

Örnek: Şehidin gelmesinden sonra tüm Eskişehir ayağa kalktı. (Eskişehirden kasıt oradaki halktır.)

Şehir-Yönetim İlişkisi: Ülkenin başkentinden bahsedilerek, yöneticileri kastetmek.

Örnek: Moskova bu duruma kayıtsız kaldı. (Rus devlet adamları)

Yön-Bölge İnsan İlişkisi: Yön adı söyleyerek yetkilileri kastetmek.

Örnek: Batı bu durumdan oldukça memnun görünüyor. (Batıdaki ülkeler)

Kap-İçindeki İlişkisi: Bir kap ismi ile içindekileri kastetmek.

Örnek: Tabağını bitir çabuk. ( Tabağın içindeki yemek)